მთიულეთი

ხალხური ჩვეულებანი 

      ახალ წელიწადს მთიული ხალხი დღესაც ერთგვარი მოწიწებით ეგებება,რომელსაც გლეხი თავის წლიურ იღბლიანობას უკავშირებს.მტთიულეთის მოსახლეობა ჯერ კიდევ საგვარეულოებად არის დაჯგუფებული.მრავალი სოფელი ერთი გვარითაა დასახლებული და სოფელიც ამ გვარის სახელს ატარებს.მაგ:ჩოხში-ჩოხელები ცხოვრობენ,ზაქათ-კარში-ზაქაიძეები და ა.შ.

მთიულეთის სალოცავები

        მთიულეთში თითოეულ საგვარეულოს თავისი სამლოცველო ხატი აქვს.მაგრამ მათშორის უდიდესი ხატი ლომისის წმ.გიორგია,რომლის ხატობაზე თავს იყრიან ქსნისა და არაგვის ხეობის ყველა თემები და აგრეთვე აღმოსავლეთ საქართველოს შორეული კუთხის მცხოვრებნიც.წმ.გიორგის ,მთიულის რწმენაში განსაკუთრებული ადგილი უკავია.ლომისის ეკლესია მლეთაშია.დღესაც ლომისის ტაძარში თითქმის ყვესა კუთხიდან მოდიან  მოსალოცად.მისი აშენების დრო ხვარაზმშელთა საქართველოში შემოსევას უკავშირდება,ე.ი.მე-Xlll საუკუნის პირველ ნახევარს.

    ლომისის ტაძარში დღესაც ინახება საყელურიანი რკინის ჯაჭვი,სიგრძით 2,80 მეტრი და შესდგება სულ 20 რგოლისაგან.ვისაც აღქმა აქვს დადებული ამ ჯაჭვს ყელზე დაიდებს და ტაძარს ხოხვით  სამჯერ  შემოატარებს.ხალხური გადმოცემით ეს ჯაჭვი ბარიდან თავის კისრით ვიღაც დიდად ცოდვილ დადიანის ქაკს ამოუტანია.ლომისობის ხატობა აღდგომის მეშვიდე კვირაზეა. 

გამოყენებული ლიტერატურა სერგო მაკალათიას წიგნი" მთიულეთი" .                                                                                                
                                                                                                  

                                                                                   

ისტორიული მიმოხილვა

 

ისტორიული მიმოხილვა 

    მთიულეთიში  პრეისტორიული ხანის  ნაშთები ჯერ გამოუკვლევია და ჩვენთვის უცნობი.რაც შეეხება მის ისტორიულ ხანას უნდა აღინიშნოს,რომ იაქართველოს ამ რაიონში მოსახლეობა ადრევე ჩნდება და მთელი ეს კუთხეც  ძველ იბერიის სამეფოს გეოგრაფიულად მნიშვნელოვან სამფლობელოს შეადგენდა.

      მე-V საუკუნეში არაგვის ხეობით ვახტანგ გორგასალი ხანგრძლივად ებრძოდა დარიალის ხეობით შემოჭრილ ოსებს და ამ გმიტული ბრძოლის ზღაპრული ეპიზოდი ხალხში დღემდე დაცულია.

     შემდეგ საუკუნეებში კი დავით აღმაშენებელი არაგვის ამ ხეობით უფრო მშვიდობიან პოლიტიკას აწარმოებდა,რადგან ეს გზა მას სწირდებოდა ყივჩაღთა საქართველოში შემოსაყვანად ამასტანავე თვით მთიულებსაც არა ერთხელ მიუღიათ მონაწილეობა ჩრდილოეთის მომამბოხე ტომების დასამორჩილებლად.

           მთიულეთს მოსვენებას არ აძლევდნენ აგრეთვე ჩრდილოეთით მობინადრე ტომებიც:ოსები,ქისტებიდა განსაკუთრებით ლეკები.ყველაზე მძიმელეკების თარეშიიყო, რომელებიც ხალხს იტაცებდნენ,რყვედ მიჰყანდათ და შემდეგ ყიდნენ.ლეკიანობისგან მთელი აღმოსავლეთი საქართველო იყო აფოტიაქებული და თვით ერეკლე მე-II-მ ვერ შეძლო მათი თარეშის ალაგმვა და ხალხის ტყვეობისაგან დაცვა.  თავდაპირველად მთიულეთი ეწოდებოდა ცხავატის თემს, XIII საუკუნიდან ხადა-ცხავატს, ხალხური გამოთქმა ასეთია მთიულეთზე: «თავს ხადა ბოლოს ცხავატი», მთიულეთშივე შედიოდა ხანდო. ასევე ცნობილია რომ ადრე მთიულეთი ოთხ ძირითად თემად იყოფოდა: ცხავატი, მრევლი, გარეშემო და ხადა. ხშირად მთიულეთად იგულისხმებოდა აგრეთვე გუდამაყარიც. დღესდღეობით მთიულეთად დაბა ფასანაურის ჩრდილოეთით მდებარე ტეროტორია მიიჩნევა. ცენტრად კი, დაბა ფასანაური. გადმოცემის თანახმად, მთიულეთში ქრისტიანობა უქადაგია ქართველთა გამანათლებელ ნინოს. IX საუკუნის 50-იან წლებში არაბთა ლაშქარმა ბუღა თურქის სარდლობით ცხვატამდე მიაღწია, მაგრამ მთიულებმა მტერი უკუაქციეს. XIII საუკუნის დასაწყისში, თამარის მეფობის ხანაში, მთიულები აქტიურად მონაწილეობდნენ ცენტრალურ ხელისუფლების წინააღმდეგ აჯანყებული ფხოველებისა და დიდოელების დასამორჩილებლად მოწყობილ სტრატეგიული მდებარეობის გამო თავიდანვე სამეფო ხელისუფლების ყურადღებას იქცევდა. ადრინდელი ფეოდალურ ხანაში 90-იან წლებში მისი გამგებლები იყვნენ ქართლის ამირთამირა აბულასანი, შემდეგ - მანდატურთუხუცესი ჭიაბერი. XIV საუკუნის დასაწყისში მთიულეთი ქსნისა და არაგვისერისთავთა ბრძოლის ასპარეზი გახდა.                                                                                               მეფე ვახტანგ III-ის დახმარებით ქსნის ერისთავი შალვა ქვენიფნეველი დაეუფლა მთიულეთის დიდ ნაწილს - მდინარე თეთრი არაგვის მარჯვენა სანაპიროს - ღუდადან ხანდომდე. შემდეგში ამ ტერიტორიას არაგვის ერისთავები განაგებდნენ. მთიულეთი არაგვის საერისთავოში შედიოდა 1742 წლამდე, შემდგომში იგი საუფლისწულო მამული იყო. აღმოსავლეთ საქართველოს რუსეთთან შეერთების (1801) შემდეგ, 1804 წელს, მთიულეთში იფეთქა გლეხთა აჯანყებამ. მთიულეთში შემორჩენილია ფეოდალური ხანის მატერიალური კულტურის მრავალი ძეგლი. ადმინისტრაციულ–ტეროტორიული დაყოფის თვალსაზრისით, მთიულეთი დუშეთის რაიონის შემადგენლობაში შედის.

 ძველი ყოფის ნაშთებიდან აღსანიშნავია აქაური კოშკები, რომლებიც მაღალი მწვერვალებიდან  დღესაც ამაყად გადმოიცქირებიან.დროთა ვითარებაში მრავალი ამ კოშკთაგანი ნანგრევად ქცეულა,ერთ-ერთი მტავარი ციხეა ხადის ციხე.

   

ეკონომიური მდგომარეობა

        მთიულეთში უმთავრესად მისდევენ მიწათმოქმედებას და მესაქონლეობას.მეურნეობის მეორე მთავარი დარგი მესაქონლეობაა,განსაკუთრებით მეცხვარეობა.მთიულეთში მეფუტკრეობასაც მისდევდნენ.

შესავალი

მთიულეთი

       ვის არ სმენია საქართველოს სამხედრო გზის მშვენება,რომელიც გვევლივით მიიკლაკნება არაგვ-თერგის ვიწრო ხევებში და კავკასიონის  ბუმბერაზაების გადალახვით ჩრდილოეთის ველებისაკენ ეშვება.

    მთიულეთი საქართველოს ამ სამხედრო გზის ცენტრშია მოთავსებული და ამ  შარ აგზით  მას არა ერთი განსწავლილი მოგზაური სტუმრებია.

                                     გეოგრაფიული მდებარეობა

      მთიულეითი- მდებარეობს თეთრისა და შავი არაგვის ხეობაში.მას ოჭირავს დაახლოებით 600 კვად.კილომეტრის სიბრტყე.თავისი გეოგრაპიული მდებარეობით მთიულეთი შიდა ქართლის მთიანი ნაწილია,რომლის მაღალი მწვერვალები ქმნიანდვალეთ-მთიულეთის კავკასიონს.

     მთიულეთი დაღარულია მრავალი ხეობებით: თეთრი და შავი არაგვის ხეობა, ბაკურხევის,ხანდოს, ჭართლის და სხვა.მათ შორის მთავარია თეთრი და შავი არაგვის ხეობა.

      ჯვრის უღელტეხილი მთიულეთ-ხევის გამყოფია, რომლის გადმოლახვის შემდეგ ჩრდილოეთის მგზავრი თეთრი არაგვის ზეობით პირდაპირ ეშვება მლეთის დაკლაკნილ და თავბრუდამსხმელ დაღმართში.თეთრეი და შავი არაგვი ერთდება დაბა ფასანაურში.

     მთიულეთი თავისი გეოგრაფიული მდებარეობით კავკასიონის მთავარ ქედს ეკვრის, რომლის სიმაღლე ზღვის დონედან 1104-2380 მეტრს აღწევს.მთიულეთი შემოსილია ტყიტა და ალპური მდელოთი.
                                                        
    


                          გამოყენებული ლიტერატურა სერგო მაკალათიას წიგნი" მთიულეთი".